گنبد سلطانیه در عهد ایلخانی به دستور سلطان محمد خدابنده، هشتمین پادشاه دوره ی ایلخانی ساخته شده است. سلطانیه بعد از مراغه و تبریز سومین پایتخت دوره ی ایلخانی بوده است.  نام قدیمی سلطانیه به معنی شکارگاه شاهی است و پادشاهان ایلخان از این مکان برای تفریح و شکار استفاده می کرده اند. این بنا توسط اولجایتو پسر ارغون خان بنا شده است. اولجایتو در ابتدا پیرو آیین پدری ( شمنیسم ) بوده است. سپس آیین مادر را انتخاب می کند و مسیحی می شود و اسمش را به نیکلاس تغییر می دهد. بعدها تحت تأثیر علامه حلی و یکی از همسرانش و وزیرش شیخ فضل الله مجدداً تغییر مذهب می دهد و اسلام را انتخاب نموده و نام سلطان محمد خدابنده را انتخاب می کند. سلطان محمد خدابنده این بنا را طی سال های  703 تا 713 هجری قمری می سازد. هدف از ساخت بنا این بوده که قبر علی ع را از نجف به این مکان منتقل نماید. از آنجا که نبش قبر در اسلام حرام است این عمل با مخالفت علمای نجف روبرو شد و منتفی گردید. بعد این مکان آرامگاهی برای خود سلطان محمد خدابنده می شود.

گنبد سلطانیه دارای عظمت و معماری پیچیده ای است که در نوع خود منحصر به فرد است. گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه سومین گنبد جهان است. با الهام گرفتن از هشت در بهشت، این بنا را هشت ضلعی ساخته اند و طول هر ضلع 17 متر است. ساختمان هشت در، هشت ایوان و هشت مناره دارد و دارای سه بخش گنبدخانه، تربت خانه و سرداب است.

تربت خانه در ضلع جنوبی واقع شده است. به این دلیل به آن تربت خانه گفته می شود که روی دیوارهای محراب روبروی در با دو خط ثلث و کوفی با استفاده از تربت امام حسین ع سوره الملک نوشته شده است. طول تربت خانه حدود 17 متر، عرض آن حدود 8 متر و ارتفاع آن 16 متر است.

کلیه دیوارهای گنبد سلطانیه کتیبه است. دور تا دور طبقه ی هم کف سوره ی فتح نوشته شده است. در شرقی، در اصلی ورودی به آرامگاه است که در بالای آن آیت الکرسی نوشته شده است. داخل ایوان طبقه ی اول سوره اخلاص ( توحید ) نوشته شده است. شش بار سبحان الله، پنج بار نام محمد ص، پنج بار نام علی ع، محمد رسول الله، سلطان ظل الله، کتیبه علی، کتیبه محمد و ... به چشم می خورد. سوره های الانبیاء، المومنون و الملک سوره هایی هستند که روی بدنه ها نوشته شده اند. کلیه دیوارهای طبقه ی اول و دوم با کتیبه هایی با نام محمد و علی و یک لوگویی به نام اتحاد پوشیده شده است.

گنبد دو دوره تزئینات دارد. دوره ی اول تزئینات آجر و کاشی هستند و دوره ی دوم گچ و نقاشی روی گچ است که روی دوره ی اول را پوشانده است.

سرداب از دیگر فضاهای جانبی گنبد است. سرداب در ضلع جنوبی و در زیر تربت خانه ساخته شده است. برخی معتقدند که سرداب پیش از ساخت گنبد ساخته شده است. سلاطین ایلخانی به پیروی از اعتقادات و آیین ایل و تبار خویش، اجساد مردگان را در گورهای سردابه ای در زیر زمین قرار می دادند و به تناسب با جایگاه اجتماعی فرد، اسباب و زیور آلات در کنار جسد دفن می کردند. هرچند طی کاووش های به عمل آمده هیچگونه شواهدی دال بر وجود قبر در سردابه به دست نیامده است اما بنابر اظهار مورخین و برخی از محققین، سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است.

گنبد سلطانیه 110 پله دارد که در حروف ابجد مترادف با نام علی ع است. ساختمان سه طبقه دارد. ایوان های طبقه ی اول به سمت داخل است و ایوان های طبقه ی دوم به سمت بیرون است. ارتفاع گنبد  48 متر و نیم است. قطر دهانه ی مرکزی گنبد نیز 25 متر و نیم است. پی بنای گنبد سلطانیه نیم متر است. بنابراین هرچه بالاتر می رویم به جهت کاهش وزن و فشار وارده بر دیوارها، میزان فرورفتگی ها و فضاهای خالی بیشتر می شود. از طرف دیگر وجود هشت مناره ی قرینه با هم نیروی رانشی گنبد به سمت خارج را به خوبی مهار می نماید.

 دورتادور گنبد مکان هایی ساخته بودند که به آنها مناطق عام المنفعه یا ابواب البر  می گفتند و اکنون چیزی از آنها باقی نمانده است. گنبد، ساختمان های اطراف و ارگ سلطنتی دارای حصاری بوده که 16 برج و بارو داشته است. گفته می شود که این حصار به همراه بخشی از کتیبه ها به دستور میرانشاه تخریب شده است.

از نکات قابل ذکر در بازدید از گنبد سلطانیه یکی این است که مرمت کاشی کاری گنبد پس از سال ها بالاخره در آبان ماه 1387 پایان پذیرفته است. نکته ی دیگر این که در زیر گنبد مجموعه ی داربست به هم تنیده ای مشاهده می شود که بیش از 35 سال پیش توسط باستان شناسان ایتالیایی ساخته شده و اکنون پس از سال ها، بی آنکه هیچ کاری در مرمت بخش های فوقانی سقف گنبد انجام شود، این داربست چشم را می آزارد.

در پایین سردر ورودی به مجموعه ی گنبد سلطانیه، موزه ی کوچکی ساخته شده است که تعدادی عکس و مقداری از اشیاء باقیمانده از دوران های گذشته که در منطقه سلطانیه کشف شده اند در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است.

گنبد سلطانیه در سال 1310 جزء آثار ملی ایران شناخته شد و در 24 تیرماه 1384 نیز به عنوان هفتمین اثر ماندگار ایرانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.

موقعیت جغرافیایی:

استان زنجان، شهر سلطانیه. " 02 "26 ْ36  شمالی و "40 "47   ْ48 شرقی. ارتفاع از سطح دریا 1786 متر.

نحوه دسترسی:

گنبد سلطانیه در 36 کیومتری شرق زنجان و در مسیر جاده ی قدیم قزوین، تاکستان – زنجان واقع شده است. اگر از تهران و از طریق اتوبان قزوین – زنجان به مقصد سلطانیه حرکت می فرمایید لازم است قبل از رسیدن به محاذات سلطانیه از اتوبان خود را به جاده قدیم قزوین – زنجان برسانید. آسفالت این مسیر مطلوب است.

اگر از استان های کرمانشاه یا همدان قصد بازدید گنبد سلطانیه را کردید، می توانید مسیر همدان، کبودرآهنگ، شیرین سو، قیدار و سلطانیه را انتخاب فرمایید. این مسیر کاملاً آسفالت، یک بانده و دوطرفه است.

امکانات رفاهی:

* محوطه ی گنبد سلطانیه پارکینگ اختصاصی ندارد اما معمولاً در خیابان های اطراف جای مناسب برای پارک اتومبیل وجود دارد. وسایل گران قیمت خود را در داخل اتومبیل نگذارید.

* برای ورود به محوطه لازم است ورودیه پرداخت کنید. سایت در اختیار سازمان میراث فرهنگی است.

* مجموعه در تمام روزهای هفته از 8 صبح تا 8 شب باز است. عاشورا، 28 صفر و شهادت علی ع تعطیل است.

* بروشور به زبان فارسی موجود است. درصورتی که درخواست کنید در اختیار شما قرار داده می شود.

* فیلم گنبد سلطانیه با توضیحات به زبان فارسی جهت فروش موجود است. عملاً کسی برای گردشگران خارجی اهمیتی قائل نیست تا فیلم، بروشور یا کتاب در این زمینه ارائه دهد.

* راهنمای فارسی زبان موجود است. برای گردشگران خارجی معمولاً راهنمای مسلط به زبان انگلیسی حضور دارد.

* محدودیتی برای عکسبرداری و فیلمبرداری وجود ندارد.

* آب آشامیدنی موجود است.

* نمازخانه وجود دارد.

* سرویس های بهداشتی دارای کیفیت قابل قبول هستند. توالت فرنگی موجود است اما نمی دانم چرا در آنها را بسته اند.

* در شهر سلطانیه چندین رستوران و اغذیه فروشی موجود است. اظهار نظر در مورد کیفیت غذا و تمیزی آنها بستگی به دیدگاه و خواسته های شما دارد.

* در محوطه ی گنبد یک حمام سنتی به نام حمام سالار وجود دارد که قدمت آن به دوره ی قاجاریه برمی گردد. این حمام فعلاً به صورت رستوران سنتی درآمده است که در حال حاضر تعطیل است.

* با فاصله ی کوتاهی از گنبد پمپ بنزین و پمپ CNG وجود دارد.

* آنتن دهی تلفن همراه مطلوب است.

* اگر قصد اقامت دارید می توانید از خانه ی معلم استفاده کنید. هرچند محل اقامت مناسب تر را می توانید در شهرهای زنجان یا قزوین جستجو کنید. در خانقاه چلبی اوغلو یک هتل ( حدود یک کیلومتری گنبد ) با سبک معماری سنتی ساخته شده است که متاسفانه فعلاً تعطیل است.

* تعداد پله های ساختمان زیاد است و برای افرادی که ناراحتی پیشرفته استخوانی دارند مناسب نیست.

* ایوان طبقه ی سوم فاقد حفاظ است. به دلیل خطر سقوط، مراقب کودکان خود باشید.